Een gelukkige vertaler
Een brief over vertalersgeluk, over de rijkdom van je moedertaal en over een heel scala aan vertalingen voor één enkel woord.
Dag lezer,
Een dagje later dan anders, maar daar is hij dan toch: mijn wekelijkse brief.
Gisterenavond vertelde ik bij boekhandel Broese in Utrecht met mijn co-vertaler Annet van der Heijden over onze vertaling van Slechte gewoontes van Alana Portero. De avond werd georganiseerd in het kader van de Vertalersgeluktournee, waarvoor enkele genomineerde vertalers voor de Europese Literatuurprijs in boekhandels vertellen over vertalersgeluk.
De avond begon met Josephine Rijnaarts, vertaler van het boek Lichtspel van Daniel Kehlmann. De roman gaat over filmmaker G.W. Pabst die naar Hollywood verhuist. Daar blijkt dat hij in eigen land een stuk beroemder is dan daarbuiten. Na een mislukt filmproject en het nieuws dat de gezondheid van zijn moeder achteruit holt, besluit Pabst met zijn gezin terug te keren naar Oostenrijk. De oorlog breekt uit en dan voltrekt zich het ene na het andere drama.
De ervaren Josephine vertelde vol vuur over haar vertalersgeluk: wanneer ze ‘s ochtends de noodzakelijke klusjes heeft afgevinkt, kan ze haar geluk niet op dat ze ‘mag’ gaan vertalen. Ze sprak ook over de liefde voor haar moedertaal, en wat een geluk het is dat je als vertaler tussen de schatten die je moedertaal rijk is mag struinen en die mag delen met de lezers. Daar gaf Josephine enkele voorbeelden van. Zo heeft ze in Lichtspel uitdrukkingen gebruikt als ‘om de dooie dood niet’, ‘dit muisje heeft voor hem een staartje’ en ‘zo gepiept’. Zou je het Duits vrij letterlijk vertalen, dan zou je deze uitdrukkingen in een Nederlandse vertaling nooit gebruiken omdat ze simpelweg niet bestaan in het Duits. Een cadeau voor de lezer, dus, een vertaling van Josephine.
Na Josephine volgde Reshma Jagernath met een interactieve entr’acte. In vijf minuten tijd wist ze het publiek deelgenoot te maken van het vakmanschap van de literair vertaler.
Reshma nam ons mee in haar vertaling van het woord ‘change’ in een gedicht uit de bundel Boldface van Nasser Hussain. In een quiz liet ze ons raden naar de vertaling van ‘change’ in verschillende zinnen uit het gedicht. Met gekleurde post-its konden we als publiek een antwoord kiezen, en keer op keer gingen alle kleuren de lucht in.
Want wat blijkt: ‘change’ is een nog veel veelzijdiger woord dan we dachten en kan in één zelfde gedicht onder andere ‘verandering’, ‘kleingeld’ of ‘variatie’ betekenen. De zin ‘change is good for you’ is in Reshma’s vertaling zelfs ‘woorden zijn geen oorden’ geworden.
Zo zie je maar weer dat vertalen een ambacht is, een project van lange adem waar je goed voor moet gaan zitten. Je moet een tekst helemaal doorgronden om tot een getrouwe vertaling te komen, en dat ook nog in de stijl en het ritme van de auteur.
Ten slotte waren Annet en ik aan de beurt. We vertelden over de twee grootste vertaal-uitdagingen van Slechte gewoontes: de omgeving waarin de naamloze hoofdpersoon opgroeit en het feit dat ze als jongen geboren wordt, maar zich al van jongs af aan een meisje voelt. De twee gaan hand in hand. Om de gedachten en gevoelens van de hoofdpersoon te begrijpen, en daarmee haar taal, moesten we heel goed weten hoe de mensen om de hoofdpersoon heen in die tijd, op die plek tegen queer personen aankeken.
Slechte gewoontes speelt zich af in de jaren tachtig van de vorige eeuw. De hoofdpersoon woont in San Blas, een rauwe volkswijk in Madrid, die in de jaren vijftig als een prestigeproject van Franco werd opgetrokken. Onder Franco werden queers onderdrukt in het kader van de Wet op het Maatschappelijk Gevaar. Ze werden in de gevangenis gesmeten en kregen veel geweld te verduren. Dit sentiment tegen queers is in Alana’s boek duidelijk aanwezig; ook na de dood van Franco bleef dit voortbestaan, ook al is er al een queer wijk, Chueca.
In die context wordt de hoofdpersoon als ze ouder wordt, en zich voorzichtig meer van haar vrouwelijke kant laat zien, regelmatig belaagd en aangevallen, zowel verbaal als fysiek. Hoewel haar ouders warme mensen zijn en bijvoorbeeld respect hebben voor prostituees (‘Er moet nou eenmaal boord op de plank’), tonen zij weinig begrip voor homoseksuelen of de trans buurvrouw even verderop. Mannen moeten vooral mannelijk zijn en het met elkaar over voetbal en vrouwen hebben. Dat de hoofdpersoon als jongetje liever met de vrouwen uit haar familie staat te kletsen in de keuken of dansjes doet op Madonna, is not done. Ze krijgt dan ook de ene na de andere harde grap te verduren, zelfs van haar familie. Daaruit leert ze dat je als man nog beter kan sterven dan queer te zijn.
In een machistische omgeving probeert de hoofdpersoon vorm te geven aan haar identiteit. Ze zoekt naar zichzelf, naar een taal om zichzelf te beschrijven. Wij als vertalers zochten met haar mee. Dat deden we onder andere door uitgebreid onderzoek te doen. We zijn te rade gegaan bij queer personen, hebben films en documentaires bekeken, boeken en artikelen gelezen en naar muziek geluisterd (onder andere Alana’s afspeellijst op Spotify). Daarbij hebben we gelet op allerlei factoren, zoals of de bronnen van binnen of buiten de queer gemeenschap komen en uit welke tijd dan. Ons boek speelt zich tenslotte af in de jaren tachtig, en queer taal is sindsdien sterk geëvolueerd.
We hebben bij het kijken, lezen en luisteren van deze bronnen niet alleen onze kennis over de periode en trans zijn vergroot, maar vooral ook op de taal gelet. Hoe spreken queer personen elkaar aan, met welke scheldwoorden werden ze op straat nageroepen? Wat vinden trans personen zelf wel of niet inclusieve taal? Zouden zij dezelfde woorden kiezen als wij? Welke woorden gebruikte Alana, en welke zou ze in het Nederlands gebruiken als ze Nederlandstalig was geweest?
Een interessante casus is het woord maricón of marica. Van oorsprong een scheldwoord dat mensen buiten de queer gemeenschap gebruiken, heeft de gemeenschap zelf zich dit woord door de jaren heen toegeëigend als een soort geuzen- of koosnaam. In Slechte gewoontes komt maricón of marica voor als negatief, neutral en positief woord. Er wordt mee gescholden, het wordt gekscherend gebruikt, liefdevol. En daarmee kan het in het Nederlands ook op tientallen verschillende manier vertaald worden. Kijk maar eens naar de volgende voorbeelden:
Het woord wordt door de hoofdpersoon zelf gebruikt om zichzelf te beschrijven (‘mietje’) of een queer vriendje uit de buurt (‘homootje’), als scheldwoord (‘vuile flikker’) en als koosnaam door haar beschermengelen (‘schat’).
Net als in de vertalingen van Josephine en Reshma leidde gedegen onderzoek tot uiteenlopende vertalingen van hetzelfde woord. Dat onderzoek is een van de vele dingen dat vertalen zo leuk maakt: je wordt een soort expert op een specifiek gebied waar je eerst weinig tot niets vanaf wist.
Daarnaast is het als vertaler een eer om originele en belangrijke stemmen zoals die van Alana te kunnen versterken en haar verhalen te helpen verspreiden. Alana werkt op dit moment aan haar tweede boek en we kunnen niet wachten om dat te gaan vertalen. Het gaat over heksen in de middeleeuwen, dus bij het verschijnen van de vertaling kan je ons hier (bijna) alles over vragen.
Hartelijk dank aan de organisatie van de Vertalersgeluktournee, Maaike en Janne, aan boekhandel Broese, aan Josephine en Reshma, aan het publiek dat in grote getalen aanwezig was en aandachtig heeft geluisterd naar alle drie de presentaties, aan mijn eigen fanclub thuis en ter plaatse (waarvan een deel zelfs uit het buitenland kwam om erbij te zijn!), aan alle collega-vertalers die kwamen kijken en natuurlijk aan mijn co-vertaler Annet, met wie ik mijn vertalersgeluk mag delen. Het was een mooie avond!
Zien, lezen & doen
Vertalersgeluk in Amsterdam
Op woensdag 18 juni om 20:00 zijn vertalers Nicolette Hoekmeijer (Helder van Carys Davies) en Kitty Pouwels (In orbit van Samantha Harvey) aan de beurt om over vertalersgeluk te vertellen, bij boekhandel Van Pampus. Ga dat zien!
Ontevreden
Als tegenhanger van al dat geluk: een boek over ontevredenheid. Deze week verscheen Ontevreden van de Spaanse schrijfster Beatriz Serrano bij De Bezige Bij. De vertaling is van Lies Doms. Dertiger Marisa heeft het helemaal gehad met haar baan, haar collega’s, het aanstaande teambuildingweekend. De roman belooft hilarisch en pijnlijk herkenbaar te zijn. Als ik Lichtspel uit heb, ga ik hieraan beginnen!
Queer romans, docu’s, films en series
Voor de vertaling van Slechte gewoontes lezen, luisterden en keken we tientallen boeken, documentaires, films en series van en over queer personen in de huidige tijd of de jaren tachtig, de tijd waarin het boek zich afspeelt. Een greep uit de bronnen:
Een uitgebreide lijst vind je hier, op de website van Filter, tijdschrift over literair vertalen, waar Annet en ik vorig jaar een artikel voor schreven.
Dank je wel voor het lezen en tot volgende week!
Alyssia